Sëlva, lecurdanzes da pludagiut

La ferata de Gherdëina

La ferata passa suflan sëura Crestan ite.
Nce ntan la gran neveres à la ferata segurà l cunliamënt ora dla valeda.
La ferata de Gherdëina tl zënter de Sëlva

Sun la ferata de Gherdëina iel unì scrit poejies, cianties y n grumon de articuli y dl 1992 nce n liber, dala prof.a Elfriede Perathoner de Urtijëi (si oma Hedwig ie da Cësanueva / Daunëi de Sëlva). Te chësc liber iel unì tratà drët avisa duta la storia dla ferata de Gherdëina y tl cuntest dla cronica de Sëlva iel sambën mé da lecurdé la dates y ntraunides de majer pëis. Dl 1814 ova scumencià la storia dla ferata te Europa: la prima locomotiva a tanf fova unida frabicheda dal inj. George Stephenson y fova furneda tl Nghiltiera (danter Darlington y Stockton). Tl’Austria fova la prima ferata furneda 20 ani do. La “Südbahn” da Bulsan a Verona fova unida giaurida dl 1859 y la ferata danter Dispruch y Bulsan dl 1867. Chësc mesun da se muever nuef ova sambën dat na gran sburdla al turism tla Elpes spustan tl medem tëmp l trafich dala stredes sun la scines. Dessegur fova la ferata n dann per n grum de patrons de ciavei y de ustaries, ulache n paussova per na nuet o n valgun dis, ma tl medem tëmp fovel scialdi plu jënt che se muvova y chësc à fat crëscer ti ani do l lëur de osã, buteghieres y artejans. La larghëza dla scines ie de norma de 1435 mm, ma per passé plu saurì vel’rone ërt tla valedes alpines fovel unì pensà de fé ferates plu strëntes (Schmalspurbahn, per talian: a scartamento ridotto) da 1000 mm y pona nce da 760 mm (larghëza dla ferata de Gherdëina). La prima idea de na ferata te Gherdëina fova bele unida su ntëur l 1900, pervia che l trasport dla scultures y di auteresc fac te Gherdëina fova massa rie, cër y ncomper ora per la streda massa strënta nfin a Pruca. Mplu fovel da paië n daz per pudëi passé. L tleca lecurdé che ala fin dl 1800 univel espurtà da Gherdëina scultures per 2000-3000 vagons al ann. Dl 1905 fovel unì metù su n ”Cumité per na ferata de Gherdëina (Grödner Bahnkomitee)“ cun a cë l ambolt de Urtijëi Josef Rifesser che ulova fé na ferata finanzieda privatamënter vendan azions ala jënt (scumenciadiva dassënn moderna sce n pënsa tan rie che l ie mo al didancuei a cunvertì nosta jënt a fé pea te sozieteies per vel’gran proiet). Te n stude fat propi da Rifesser desmostrel cun gran savëi l bujën dla ferata, metan fosch sun blanch ce mpurtanza che Gherdëina, ma dantaldut Urtijëi ova da n pont de ududa economich: 220 scultëures che fajova  statues y auteresc, n turism che scumenciova a purté bënsté y da lëur per duc. Ël fova nce stat bon de abiné adum tla valeda na soma de bën n milion de kronen per finanzië la ferata. Ideies y studies n fovel n grum y n valguni nce drët stravaganc, che mo al didancuei unissa ratei utopics, ma sambën che duc chisc proiec se teniva su l un cun l auter a na maniera che l ova messù unì la prima viera per fé velch.

Studià fovel chësta pusciblteies: “Dolomitenbahn” tres Gherdëina - Jëuf de Sela, - Pordoi - Reba - Falzarego - Cortina d’Ampëz - Toblach
Bulsan – Ciastel – Urtijëi y inant sciche dessëura (ulù dantaldut dal Chemun de Bulsan, che bele ntlëuta udova ite la mpurtanza de vester “la Porta dla Dolomites“ sciche l se numinea mo al didancuei sun la propaganda turistica)
Persenon - Gherdëina o Tluses – Gherdëina
Pruca – Gherdëina o Pruca – Ciastel – Gherdëina.

Sambën fovel do duta chësta ideies nteresc particuleres y duc se purvova pra l’autoriteies dla monarchia dl’Austria-Ungaria de fé passé la sia, ma ala fin ova dl 1908 mpo l Minister per la ferates de Viena dat la ncëria de lauré ora n proiet a puntin per la ferata da Tluses a Urtijëi y inant n stude de mascima per ruvé te Plan. Danter la ziteies de Bulsan (cun a cë l ambolt dr. Perathoner) y Persenon (cun a cë l ambolt dr. von Guggenberg) fovel na gran cuncurënza per fé pië via la ferata de Gherdëina te si zità, ajache vester l pont per pië via a jì tla Dolomites fova udù sciche n gran valor per l turism. Per capì ciuldì che la ferata fova unida fata ntan la viera, tlechel jì a ti cialé mpue ai fac storics da ntlëuta.
La Talia, che dal 1882 fova lieda cun l’Austria-Ungaria y cun la Germania, ova dl 1915 bele marciadà ora cun la Franzia (lieda cun i nglëisc) de jì cun ëi sce l’Austria se ëssa slargià ora mo deplù a urient zënza l cunsëns dla Talia, che ëssa ulù perchël l Tirol talian (Trentin, Belun y n. i.) y Trieste. La lianza dla Talia cun i franzëusc y i nglëisc deventova for plu y plu strënta. Chësc ova i servijes sucrëc dl’Austria sambën bele capì y perchël cialovi de renfurzé i cunliamënc cun l Tirol dl Sud y la zones che ëssa pudù nteressé la Talia. La ferata fova l miëur sistem per mené materiai pesoc, ermes y saudeies da un n cunfin al auter. L cunfin danter la monarchia dl’Austria-Ungaria y la Talia jiva dal Lech de Garda tres la Grupa dl Brenta, la Dolomites dla Pala, Fascia, Marmolata, Nuvolau, Cristallo, Trëi Pizes de Lavarëi inant. Ai 23 de mei dl 1915 ova la Talia detlarà viera al’Austria y nsci ova la Monarchia l festide de traspurté plu aslune che la jiva saudeies, material, ermes y da maië ala front tl sud. Nfin a Tluses y a Toblach jivela drët bën, ma da iló demez fovel de bujën de traspurté dut sun stredes strëntes y su per troies di jëufs mo plu strënc y periculëusc tla sajon da d’inviern. L sëul mesun fova i ciavei o i mui y chësc sambën jiva massa plan. L cumando dl militer, che ova tëut su l cuntrol sun la ferates, ova dl 1915 dat l orden de fé na ferata nfin te Plan, tulan n cunsciderazion sibe Pruca che Tluses. L proiet dl inj. Riehl fova unì cumprà y prësc do de pierpul fovel unì scumencià a lauré. La larghëza ududa danora per la scines fova de 1.000 mm, ma per fé plu aslune fovel unì strënt a 760 mm y mpede la locomotives a lectrisc ududes danora dal proiet, se oven cuntentà de teles a tanf (ciarbon).
Ala fin de agost fovel unì fat ora n plan di lëures che udova danora 24 km de scines, 50 vagons y 5 locomotives, che per fé plu aslune fova unii tëuc ca dala ferata de Mori, ntant fërma per gauja dla viera. Per frabiché la ferata fovel de bujën de n grum de persones, de tecnics, njenieres y nsci fovel unì nciarià la “29. Eisenbahnkompanie” dl militer de fé i lëures. Tëut ca oven bele riesc i prijunieres rusc dala front dl est (feter 6.000 de ndut, de chisc ntëur n 1.000 te Sëlva, ruvei de utober dl 1915), de plu gran firmes dal’Austria y scuadres de zumpradëures de zirca 800 persones per fé i puenc de lën.

Ma ce se n dijova pa la jënt de nosc luech?
Sambën fovel na gran marueia giapé na ferata, che n se mbinciova pu da almanco 15 ani, ma che te Sëlva fovel ora de nia 1.000 persones fulestieres deplù (la populazion de Sëlva fova nce mé de puech passa 1.000 y de chisc nen fovel n grum de jëuni tla viera), che ne ntendova nia nosta rujenedes y che fova drët melciafiedes, fajova na gran mprescion. Y pona fovel mo duc i ufezieres y chëi che muserova sun i grunc privac zënza gran damandé. Nia mé la ferata messovi fé, ma nce doi teleferiches che piova via te Plan y ruvova sun i doi Jëufs de Frea y Sela. Y ajache i lëures dla ferata ne jiva nia inant debota assé, messoven nce fé na teleferica da Urtijëi nchin te Sëlva. Nfin a Urtijëi fova la streda de Gherdëina mpue miëura y lergia y i camions ruvova plu saurì cun l material, ma sce n messova jì nchin te Plan pona durova dut massa giut y la streda fova massa strënta per la gran cuantiteies de material che n adurvova. Chëi nasciui dan l 1950 se lecorda drët bën coche i nëinesc o la laves cuntova de chisc puere rusc, che univa a se petlé mpue de lat, vel’patat o ref, ma nce che n messova cialé dassënn sun si ciamps ajache per la gran fam jiva de plu de chisc puere rusc a se rubé velch da maië, dantaldut i patac ora de ciamp. Che i ova drët de stlet guant, la berba nia fata y che i fova plutosc da ledam fajova a na maniera che truepes se temova dai prijunieres. La ciantia “La ferata de Gherdëina” che dij tla prima strofa: “Vintmile rusc l’à fata” – l nen fova ntëur n 6.000 - desmostra tan che chisc fova de pëis per la jënt. L fova nce unì dant vel’fat ncherscëul cun i prijunieres, sciche la tragedia ora n “Rustlea dessot” ulache l patron Amadio Delago (l nëine de Oswald dl Scoiattolo) fova unì mazà dai rusc che fova unii abinei ntan che i ti rubova na cëura. L prim vagon sun la ferata nueva fova ruvà te Plan ai 23 de dezëmber, nce sce l restova mo n grum de lëures da finé. I bujëns dla front fova granc y ova sambën la priorità sun dut. Fineda, coche dij la ciantia, fova la ferata de Gherdëina de fauré dl 1916, ma duta l’ansciuda ova mo de plu lauranc laurà y n valguni fova restei tlo nce d’instà. I plu lezitënc judova pra i luesc da paur sun pra y ti ciamps y univa drët adurvei a lauré, davia che i jëuni fova tla front dl est. Sun i luesc da paur ite per ch’la Vila n fovel feter dlonch un o doi a judé. La ferata fova sambën resserveda a servijes per la viera: trasport de material, pona de saudeies y permò ala fin dl 1917 semeiel che pudova senté su la populazion zevila. Te chësc tëmp ova la ferata de Gherdëina perdù si majer lëur de mené materiai ala front ajache l’Austria ova venciù l cumbat dl Isonzo ruvan nfin sun l Piave y la front dla Dolomites fova desfata. Tl inviern 1915-16 menova la ferata grumons de material te Plan (nfin ala fin dl 1915 da Urtijëi ite cun la teleferica che jiva da S. Cristina sun Santuel, pona via Predes y de viers de Frëina nfin te Plan) che tlo univa ciarià sun la teleferiches (Plan–Jëuf de Frea–Curvea y Plan–Jëuf de Sela fova n funzion da mez nuvëmber dl 1915). La doi teleferiches a strom fova bones de mené 250.000 chilo de material al di. Fates foveles sun ciavalons de lën, i carëc fova de lën, ma l fova na inuvazion tecnica de gran valuta. La monarchia dl’Austria ne n’ova fat su per bën 770 km sun si cunfins (feter la lunghëza di mplanc dl Dolomiti Superski d’al didancuei). Tl medem tëmp fovel unì fat nce la doi stredes sun i Jëufs de Sela y de Frea per garantì l muvimënt dla trupes, per chëles che la teleferiches ne fova nia adatedes. La teleferiches fova jites nfin ala fin dla viera dl 1918. Nteressant iel mo a savëi coche l ti fova unì tëut i grunc ai patrons per pudëi passé cun la ferata. Dl 1915 fovel unì tëut ite l grunt per n cër tëmp y dl 1917 fovel pona unì marciadà ora n priesc de 50 heller (10 metri de terac valova tant che n chilo de cërn). Te Sëlva fovel unì tëut belau 9 ha (za. 90.000 metri) de grunt, la gran pert ai paures y al grof von Wolkenstein. Deguni ne n’ova udù i scioldi dla tëuta, ajache l fova unì paià ora cun tituli de debit dl stat dl’Austria (na sort de Buoni dl Tesoro) che do la viera ne valova plu nia pervia dla svalutazion. Plu luesc fova unii taiei a mez ora y i ciamps laurei deventova ronesc massa ërc. Chësc dantaldut dal hotel Griji nchin ta La Poza y da La Bula nchin te Plan. La ferata passova sëura plu stredes de Sëlva via: ora l Griji sëura la streda plu mpurtanta, pona ja La Poza (tlo fovel na stazion), ta Lambolt, dan ruvé sun Col da Rainel, dedite da Rustlea, la streda da La Sia su, la streda dla dlieja, chëla de Dantercëpies, de ndut 8 stredes y sambën de plu troies da jì a pe, y chësc dut zënza stanges da fermé l trafich. Do la fin dla viera (l’Austria ova lascià de cumbater ai 3 de nuvëmber; n di dan la Talia) ai 4 de nuvëmber dl 1918 fova Sudtirol unì tëut ite dai talians y ai 2 de setëmber dl 1919 fovel unì fat la pesc de Saint Germain che ova recunesciù nosc raion ala Talia. La ferata fova passeda dl 1920 de dërt ala ”Ferrovie Italiane“ y feter duc i lauranc pra la ferata univa da moinla da oradecà. Dant nen fovel deplù dal Tirol, dala valeda dl Isarch y nce de Gherdëina. De Sëlva laurova nce Tubia Perathoner da Linacia pra la ferata y per pudëi resté pra chësc lëur ovel messù mudé tl tëmp dl fascism l inuem te Paratoni. La ferata ova pona abù auc y basc y da plu pertes udoven ite che la ne pudova nia ti vester al trasport per l daunì. La fova da mudernisé, itevier jivela mé a 14 km/h y oravier a 18 km/h y nce la scines fova feter de stleta cualità. Bele dl 1938 ulova l guviern la tò ju, ma l cumisser (podestà) da ntlëuta inj. Arturo Tanesini ova arjont che la unisse tenida y mpue frabicheda ora. I puenc, n pert mo de lën, fova unii cumedei y fac de peton y de sasc. Do la segonda viera, ti ani 1946-48, fovela inò tan inant de la tò ju y te Gherdëina fovel unì metù su n cumité per la mantenì (leprò l hotelier Ossi Pitscheider dl Oswald) ajache la fova mpo mo l sëul mesun che garantiva l cunliamënt cun la Val dl Isarch. I plu vedli se lecorda mo che dl 1951, l ann dala gran nëif, fovela jita tresora y la fova la sëula puscibltà de furné ite y ora dla val. Dl 1953 fovel unì metù su na sozietà per la mantenì y la mëter a jì a lectrisc (soc. anonima Ferrovia Elettrica Val Gardena), ma dut l mpëni ne n’ova juà a nia. L fova i tëmps dl auto privat, la sozieteies dla curieres (dantaldut la SAD) ova n gran pëis pulitich, la ferata jiva massa plan y per la fé nueva, manciova l’ulentà pulitica y donca i scioldi. Nsci fova la ferata, do 44 ani de servisc y n grum de lecorc, furneda per l ultim iede ai 29 de mei dl 1960, saludeda dala mujighes, dal’autoriteies y da n grum de jënt de Gherdëina. L ambolt de Sëlva da ntlëuta fova Rudi Kasslatter dl Olympia che ova bele ai 20 de agost dl 1960 fat dumanda de pudëi cumpré i teraces dla ferata. Dl 1969 ova l chemun giapà dal’aministrazion dl stat na pruposta de cumpré duta la spersa de feter 90.000 m² per 151.715.000 lire (feter 76.000 euro). L priesc oven ratà massa aut, nce ajache i grunc fova, coche dit, unii destëuc per puec scioldi sota l’Austria. Dl 1980 fovel stat mesun giapé da pert dl chemun l’aministrazion de duta la spersa, a na maniera che da ntlëuta à l chemun pudù mantenì y njinië ca n bel troi da jì a pe. Sambën ova ntant bele n grum de privac pitli tòc a fit y vel’un fova nce stat bon de n cumpré vel’tòch. Permò dl 2005 iel stat mesun passé l grunt al chemun, do che tres na norma de atuazion dl Statut de autonomia de Sudtirol fovel passà ala Provinzia de Bulsan. L priesc paià dal chemun per i za. 8 ha de grunt che fova mo restei fajova ora 318.442 euro. Dant nen fovel bele unì cumprà plu pertes (te Plan per l ciamp dal palé, sota la dlieja per la streda nfin via l stadio Pranives y nsci inant). Nstës me lecordi che jan ti ani 1958-59 cun la ferata ora la scola d’ert y ntan che la ferata jiva, sautans ju ora l Griji. Me lecorde che d’inviern ruvova la sades n grum de fulestieres cun la ferata. I majeri hotiei ova n purtier che aspitova cun na luesa da corni per mené i cufri. Chëi che fitova via vel’cuatier privat, jiva, sce l ruvova zachei, nstësc ala ferata o mandova l ciaval da La Sia o chël de Ciampac. La storia dla ferata y dla teleferiches fates ntan la prima viera fej unì n cër nchersciadum y dà da pensé a coche l svilup fossa jit inant, sce n fossa stac boni de tenì la ferata, la teleferiches sun i jëufs y / o la teleferica da Urtijëi ite. Ne n’ie pa chësc nia l cunzet de coche assan al didancuei gën metù a jì l trafich te Gherdëina y sun nosc jëufs? Se ons’a arjumà velch?