Sëlva, lecurdanzes da pludagiut

L ert dl ziplé

Te scola d’ert ntant l nseniamënt cun l maester Hans Delago cun n valguna sculées che mpera a ziplé.
La scola d’ert ntëur l ann 1920. Tamez mpe l nseniant Albino Pitscheider de Menza. Duta la sculées jiva a scola cun l guant da paur da uni di.

Marciadé, ziplé, turné y depënjer ie stac per ani la seva plu sterscia per l bënsté de nosta jënt y à nce purtà pro a fé cunëscer turisticamënter
nosta valeda.

L artejanat artistich dl ziplé
La jënt ulentiva de Gherdëina y bën dantaldut chëi de Sëlva, che vivova de chëi puec ciamps speres y megri, à bele messù dan plu cënc de ani crì d’autra formes de sustëni per smendrì la ciarestia y per pudëi tré inant. L marciadé de bestiam y vënder na pert de cie che purtova i ciamps y dantaldut l leniam ne bastova nia a tré su na familia y l tlechova vel’pitla desgrazia te stala per messëi vënder l luech y jì ora dla val. Dl 1600 univel davanià velch leprò a vënder zandli che l’ëiles fajova y che i ëi jiva a vënder ora dla valeda. De gra a si lezitënza y artenienza iesen stac boni tres l artejanat de junté de d’autra funtanes de davani. Bele tl 17ejim secul possen ti jì do ala atività dl ziplé de opres sacres, statues, auteresc y nsci inant (Trebinger y Vinatzer) y chiena o roba da fé damat per mutons. L prim scultëur documentà semea vester Christian de Trëbe nasciù ntëur l 1580 ora Sacun, dedò si mutons y pona i Vinatzer (Melchior nasciù dl 1622 tl luech da Bucinea a S. Cristina). Mparà ova chisc prim gran scultëures si ert a Persenon da Adam Baldauf y pona da Raffael Barat, ma la generazion do ova bele mparà a Viena y a Unieja (nsci tl liber “I Vinatzer” de Nicolò Rasmo). Sce l ziplé dantaldut de auteresc y de statues à abù si majer svilup a Urtijëi, à la jënt de Sëlva laurà dantaldut tl ciamp dla chiena, fajan roba da fé damat, pitli tieres y permò plu tert mandli dla cripl y statues. De plu persunaliteies de Gherdëina fova jites a sté ora dla valeda per vënder la cosses che univa fates te Gherdëina, nscila univa la marcanzia mandeda te paesc coche la Talia, l Portugal, la Sbaiz, la Franzia, la Germania y nsci inant. L artejanat  artistich se à pona svilupà tan inant, che tl ultim secul (1900) ne fova belau deguna cësa te Gherdëina ulache l ne n’univa nia laurà tl lën: ziplà, turnà, depënt o metù adum. Te Sëlva nen iel for stat pueces de majera berstotes. La majera semea che fova dal 1898 al 1910 chëla de bera Moz Comploi te cësa de Domur cun 7 scultëures y 8 tistleri. Te chësta cësa iel pona nce stat i prim ani la scola de ziplé. N se ntendova bel plan nce che l marcià se damandova deplù, che nce te chësc lëur fovel da mparé y che l fossa stat de bujën, sciche a Urtijëi, de nsenië l’ert dla scultura te na scola. Tl 19ejim secul se à pona nce svilupà vel’pitla o gran ndustria dl lën y l ie unì su de plu marcadënc. Te Sëlva tlechel lecurdé la firmes ANRI (dal 1872), SEVI (dal 1831), Pigon (ala fin dl 1800) y Nucia o Solech. Ma de chisc vëniel mo scrit plu inant. Drët de bon ani per l ziplé y la chiena ie stac i ani dan la segonda viera. Chisc ie stac bonamënter i ani ulache i ferlëigri y i scultëures che fajova statues y auteresc à davanià l plu. Nce sce belau te uni cësa de Sëlva univel dan, ntan y do la segonda viera nfin ntëur i ani 1980 ziplà y dessegur n fovel de plu che fova boni de pité na bona cualità de artejanat, n iel n valguni da lecurdé per si cualità artistica sciche Trina Kasslatter da Gustin, prof. Luis Senoner de Ronch, prof. Albino Pitscheider de Menza (portret de chisc doi sota persunaliteies), i maestri de ziplé Luis Insam de Romano y Adam Demetz de Col da Larjac. D’autra families che ova gran tradizion tl ziplé fova la families de Burdengëia, da Daunëi y da Guton, de Santuel, da Plazola, da Larciunëi, de Col, de Piciulëi, de Lambolt y n.i. Do la segonda viera iel pona rot ora l tëmp dla mascins da ziplé purtedes l prim iede te Gherdëina dl 1949 da Toni dl ANRI, che ova udù “Pantografen”, che univa adurvei te dut de d’autra firmes (belijia, articuli saniteres y nce per ermamënc) tla Germania y i ova adatei al lauré sun l lën. Aldò de na nrescida de Vinzenz Mussner dl Scizer da Urtijëi publicheda tl Calënder de Gherdëina dl 1983 fovel te Sëlva l ann 1982 scric ite ala Majon dl cumerz che laurova l lën per si cont: 35 scultëures, 23 zipladëures, 1 depenjadëur y 11 tistleri. Sambën n fovel mo leprò n grum che laurova per vel’firma (dantaldut ANRI y SEVI) y de tei che ziplova mé canche i ova dl’aurela (paures y n.i.) y ëiles che ne se scrijova nia ite tl’assegurazion.
La revoluzion dl ziplé y sambën nce la fertuna de n grum de nosc cumpaejans à durà per za. 50 ani do la segonda viera. Sambën che mascins savoven da n fé dlonch y miec che te Gherdëina y cun l bënsté ie l cost dl lëur chersciù a na maniera che d’autri luesc ie deventei na cuncurënza massa sterscia. L rest à fat l mudé di gusti, dl stil de vita y povester nce la cualità, nia for la miëura de nosta chiena, tan che al didancuei ie chësc artejanat jit n crisa. Sambën muessel unì desferenzià danter scultëures (Bildhauer), chëi che zipla a mascin y chëi che zipla do. L semea che mé plu la cualità auta piteda da vel’un ebe suzes.

Scola d’ert, de ziplé y istitut d’ert
L ne n’ie nia nosta ntenzion de scrì la storia cumpleta sun la scola d’ert de Sëlva, ma de rënder n’idea de si evoluzion y mpurtanza per la jënt dantaldut de Sëlva y pona nce de S. Cristina. La scola à purtà pro a furmé y istruì gran pert de nosta jënt, jan ite te si bujëns. Tres la scola d’ert ti iel unì dat na furmazion prufesciunela a nosta jënt, che ie stata funtana de davani y bënsté per de plu generazions. Ncueicundì semea che l turism sibe tosc l sëul sustëni finanziel per nosta jënt, ma l ie nce stat ani che propi l artejanat artistich à dat da lëur a belau duc te nosc luech. La cunescënzes teoriches de chëi che laurova tla chiena ne fova nia drë autes y nscila iel bele unì metù su a Urtijëi, riesc do l 1820 na scola de dessëni autoriseda dal Guviern de Viena, per miuré la cunescënzes. Nce t’insom la valeda se sparpaniova ora for plu y plu l lauré tl lën, la produzion aumentova ora de mesura, i modiei fova for i medemi, gran pert mé fac do, la produzion perdova de cualità y l fova for plu rie vënder la figures y la chiena. Per ti vester ala crisa à la cumenanza de Sëlva y S. Cristina udù ite l bujën de se istruì miec y se à damandà al Guviern de Viena de giapé na scola prufesciunela, cossa che ti ie unì cunzedù cun l decret dl 5 de fauré dl 1907, nr. 3783. Cun chësc decret à Sëlva y Santa Cristina giapà na scola prufesciunela (l prim ann mé per proa) per l dessëni y mudelé. Aministreda univa chësta scola mo dala direzion dla scola de Urtijëi. Scola univel tenì de juebia, sada y dumënia te cësa da Domur dai trëi maestri Josef Piffrader, Karl Lindner, che curiva bele dal 1907 la ncëria de diretëur dla scola prufesciunela y Leo Demetz. La scola jiva bele dal scumenciamënt drët bën cun for plu y plu sculeies. L univa nsenià a ziplé, a mudelé y nce a scrì lëtres cumerzieles y a fé conc. L Chemun de Sëlva, sota prescion dla jënt y dantaldut di jëuni, à sentì l duvier, nce sce i tëmps ne fova nia i miëures, de fé su na cësa aposta per avëi plu lerch a nsenië. Nscila iel bele unì scumencià l ann 1907 y tl tëmp de un n ann fova la scola fata y fineda. La spëisa che l chemun se ova ciarià su fova de bën 90.000 kronen, sëuraprò l duvier dl mantenimënt dl frabicat, dl sciaudé y dla luminazion. La scola nueva ie unida benedida ai 15 de nuvëmber dl 1908 y ova scumencià cun i prims de dezëmber de chël ann cun bën 67 sculeies (46 ëi y 21 ëiles). Al Guviern de Viena ti ova fat gran mprescion la forza de sacrifizi dla jënt de chësc chemun, che se ova ciarià su tan n gran pëis y l guviern se ova mpenià de ti dé 2.000 kronen al ann per pudëi paië ju na pert di fic sun i scioldi mprestei. Danter l auter se ova Viena nce tëut su la spëises per l personal y per l material che univa adurvà te scola, spëises che ie unides curides nchin al mëns de dezëmber dl ann 1918. Per gauja dla stleta situazion finanziela dl Guviern dl’Austria ntan la prima gran viera ie l cuntribut per i fic unì scurtà a 1.500 kronen. L prim diretëur fova Oskar Ritter von Felgel che ova bele fat l dessëni dl frabicat y l’ova metuda a jì. Ai prims d’auril dl 1909 ie pona la direzion unida destacheda da chëla de Urtijëi y la se tlamova da moinla “Fachschule für Zeichnen und Modellieren in Wolkenstein”.
L ann 1909 à l prof. Leo Delago da Bula (stat nce cumisser de chemun dal 1934 al 1938) sëurantëut la direzion nfin ai 16 de utober dl 1939 canche l ie unì mudà ora per rejons politiches. Gran merit tl ciamp dl nseniamënt dl ziplé se à fat nce bera Albino Pitscheider de Menza che à nsenià tla scola de ziplé dal 1910 al 1939 y dal 1944 al 1950.

I prim programs cumpurtova trëi cursc:

  • 1. Nseniamënt dl dessëni, de mudelé y de ziplé per mutons y mutans sëura i 14 ani
  • 2. Nseniamënt dl dessëni y de mudelé per i sculeies dla scola elementera de Sëlva y S. Cristina
  • 3. Nseniamënt de materies cumerzieles (scrì lëtres, fé contes) per jënt che fajova  cumerz.


L prim sculé dla scola de ziplé ie stat Luis Senoner de Ronch che ie stat dedò nseniant y nce diretëur. Ala fin dla prima viera canche nosc raion ie passà ala Talia ie la scola d’ert unida finanzieda dal Guviern Talian tres l Commissariato Generale Civile de Trënt. Dal 1924 ie la scola ruveda sota l Ministero per la Pubblica Istruzione y se à svilupà drët bën nfin dl 1940 fajan pert a mostres a Milan, Roma y dl 1932 nfinamei a New York ulache l’à giapà nce n recunescimënt dal Ministero. Nce do l 1940 ne n’à la scola d’ert nia perdù si mpurtanza y dl 1949 an scumencià nce a nsenië a depënjer. I diretëures ie stac: Giuseppe Scarpa de Unieja, Englbert Ploner (dal 1943 al 1945), Primo Bidischini y Luis Senoner de Ronch che à aministrà la scola nfin dl 1960 canche la direzion ie unida tëuta su da Engl Perathoner de Runcac nfin l ann 1971 canche la ie passeda a Martin Demetz de Pallua nfin dl 1991 y pona a Karlheinz Mureda de Urtijëi. Dal 1974 al 1982 iel nce stat mesun dé ju l ejam de maduranza tl istitut d’ert de Sëlva. Ora de dessëni y de ziplé iel nce unì nsenià grafica. L ann 2001 ie la scola d’ert de Sëlva unida metuda sota la direzion dla scola d’ert de Urtijëi y pona dl ann de scola 2003/2004 iela unida definitivamënter stluta. La scola prufesciunela de ziplé al incontra, metuda su dl 1983, ie resteda davierta nfin dl 2008, ma for sota la direzion dla scola prufesciunela de Urtijëi. Per jì a chësta scola messoven bele avëi fat trëi ani de scola d’ert. Do chësta scola pudoven fé l ejam da fant. Diretëures iel stat Johann Moroder de Urtijëi y Julius Senoner dl Vintlana. L ie damat sciot che l ne n’ie nia stat mesun de mantenì te nosc luech la sëula scola che purtova ala matura y che à dat ucajion a milesc de persones de se mparé n ert. Canche l ziplé ie jit dojù pona fossel stat de gran mpurtanza ti mudé urientamënt ala scola, magari jì sun l ciamp turistich o sportif cialan de se tenì na puscibltà per nosta jënt de studië tlo. N curt, coche n vëija dala tabela, fovel dal 1918 nchin al 1930 ntëur a 150 nchin al mascim 235 sculeies, dal 1930 al 1945 n fovel plu de 50 y mo na tlapeda che mparova a dessenië y dal 1970 incà ie la cumpëida de sculeies caleda da ann a ann.

La storia dla firma ANRI
Per plu de n secul ie ANRI stata la firma plu mpurtanta dl luech y dla valeda. L svilup economich dla valeda y dantaldut chël di luesc de S. Cristina y Sëlva ne dependova nia puech dal suzes che ova arjont ANRI. L ie da auzé ora che propi tres l lëur segur pra ANRI se à n grum de chëi de Gherdëina pudù fé su si ncësa, magari monce na pension o n hotel. Bele l ann 1872 ova Luis Riffeser da Maciaconi scumencià a marciadé cun scultures y chiena. Si mut Anton ova metù su cun si fëna Karolina Riffeser da Tieja na firma da ferlëigher che fova tl prim tla Villa Sonnenberg (Fatuc) a S. Cristina. I prim cuntac de afares fova boni y lasciova speré sun n daunì plën de suzes. L svilup dla firma ie unì fermà su te n colp dal rumpì ora dla prima viera mundiela. Anton ova da jì tla viera pra i “Kaiserschützen”. Sun la front tla Galizia iel unì pià dai rusc bele d’autonn dl 1914 y menà te perjon tla Siberia. Anton à for abù crëta che dant o do pudovel inò unì a cësa y ne n’à nia trat via l tëmp di sies ani de perjon. L à laurà ora si cunzet sun co mëter sun l marcià la scultures de Gherdëina de si firma. L ann 1921 iel unì delibrà cun l aiut dla Crëusc Cuecena dla Svezia y dl Iapan, sciche nce dla “Amerikanische Gefangenen Betreuung”. Anton, che rujenova bele nglëisc, ne n’à nia perdù l’ucajion per mantenì i cuntac cun la persones mpurtantes de chësta urganisazions y à nsci crià  la basa per cuntac de afares dl daunì. Ntan chisc rie ani ie si fëna Karolina stata bona de tenì mpe la pitla firma. Si se dé ju per l bën dla jënt à purtà pro che truepa families à abinà n lëur paià aldò.

I ani danter la doi vieres dal 1922 al 1935
Cun i prim pustoms de si inuem ANton RIffeser ti al dat a si firma l inuem ANRI cun leprò n logo drët garatà. La firma ova da garantì la cualità di prudoc y da se davanië l marcià y messova vester n partner rëidl per i lauranc y i tlienc. I modiei fac da Anton y A. Anderlang fova a drët per i tëmps do la viera. Dl ann 1923 iel unì pità per l prim iede la marcanzia dl ANRI pra na fiera a Milan. Per l’ucajion iel nce unì ora l prim catalogh cun dut cie che l fova da vënder. I articuli pitei fova i modiei fac nstës y la scultures bele cunesciudes, chiena y articuli de cunsum. L prim marcadënt fova Hans Senoner da Vastlé che viagiova tres duta l’Europa per ti lascé udëi ai tlienc la scultures ANRI ora da si cufer dala chiena. Per pudëi tenì ite i terminns dla apustedes, fovel de bujën  de tenì miec sota cuntrol i lëures dac inant. I univa partii su a na maniera che l fova mesun i finé te n’ena. De sada jiven pona a vënder, a dé ju la chiena y to l paiamënt. A truepa families ti iel unì dat la puscibltà de fé n lëur bënudù y de davanië regularmënter. Ntant fovel de bujën de fé su locai aposta per abiné adum la chiena. Dl ann 1925 iel unì finà la cësa dl ANRI a S. Cristina cun de biei ufizies, sales per mustré i modiei, n magasin y locai per fé ite la marcanzia. Danter la firmes ANRI y SEVI, che fova nce mparentedes, iel unì fat ora che SEVI se dajova ju deplù cun la chiena y ANRI al cuntrer fajova nstës i modiei per la scultures. Chësta forma de se spartì su l marcià fova de gran utl per ti vester ala cuncurënza y à purtà pro che la doi firmes à abinà si post sun l marcià.

I ani dla viera y dedò dal 1935 al 1950
L jì ju dl’economia, l rumpì ora dla viera y si cunseguënzes ne se à nianca no fermà dan nosta valeda. Purempò ie la familia Riffeser stata bona de se tenì si lauranc che laurova inant cun fedeltà a cësa y de ti permëter nsci n pitl davani. Do avëi stlut ju la scola per l cumerz fova l mut Toni dl ANRI zapà ite tla firma. Ël rujenova nglëisc y nsci l à l militer, ala fin dla viera, nciarià sciche nterpret. Ntan chësta atività al mparà a cunëscer americans che ti à judà dassënn a se fé inant tl marcià di USA. A chësta maniera l’al vagheda a fé pea pra de plu fieres a Leipzig, Paris, London y Milan. L ie stat bon de se giaurì l marcià te de plu stac cun l aiut de mpurtadëures y grossisã che ova l’estlusiva. La culezion ANRI univa for plu y plu cupieda y perchël fovel de bujën de svilupé for inò articuli nueves. Danter l auter iel unì svilupà series de scultures cun artisã cunesciui sciche A. Anderlang, Luis Insam Tavela, prof. Albin Pitscheider y Eduard Mahlknecht che ti à for inò permetù a ANRI de ti mucé danora ala cuncurënza.
“Toni dl ANRI” à scumencià dl 1949 a fé scultures a mascin y n serie. Chësc à mudà l marcià. L ie stat l prim a vester bon de mëter adum na mascin da ziplé a pië via da n “pantograf” adurvà tla ndustria dla belijia (Schmuck). Cun chësta al pudù fé de plu pec unfat ju de mascin che univa pona finei te uni detail a man. N cunlaurazion cun mpurtadëures ti USA, ti Paejes Tudësc, tl Nghiltiera y tla Franzia, sciche nce tres l marcià davanià cun suzes tla Talia se à auzà dassënn la dumanda di prudoc ANRI. L bujën de auzé la produzion deventova for majer. Inò n iede fovel na sfida per la familia Riffeser a abiné de gran berstotes per na produzion aldò di tëmps. L ann 1952 iel unì fat su y njinià ite la gran berstotes sun la puscion privata de Karolina, sun Plan da Tieja. Na stiera tla “fabrich ANRI” fova bënuluda y nsci fovel tosc tëut su 120 lauranc te fabrich y 100 lauranc che laurova a cësa. La regules tleres dla direzion dla firma garantiva na segurazion soziela, tëmps de lëur y n paiamënt segur. La strategia per se davanië dloncora l marcià deventova for plu prufesciunela y ANRI ie deventeda la majera firma te si ciamp. Tl gran retlam metù a jì univel auzà ora l lëur tradizionel de Gherdëina fajan cunëscer miec Gherdëina y la Dolomites ai tlienc nternaziunei. L fova dessegur n bon retlam nce per l svilup turistich dla valeda. Per miuré mo deplù la cualità di prudoc ANRI univa la scultures zipledes te lën de aier y linda secià. L mplant per secë l lën che n adurvova a chësc fin ie unì metù a jì l ann 1956 adum cun la prima mensa de fabrich de Sudtirol.
A strufs se nuzova nce i sculeies dla scola d’ert y prufesciunela dla mensa. Sota la direzion prufesciunela de Edmund Dellago se à giaurì for inò d’autri marcëi y nsci univa la scultures ANRI vendudes te passa 120 stac. Ora di majeri marcëi che fova i USA, i Paejes Tudësc y la Talia ruvova la apustedes danter l auter dal’Australia, dai Caraibi, dal’Irlanda, dal Iapan y dal stat bëndebò desman dla Nueva Zelanda, dal’Argentina y dala Ruscia. Sota la direzion de Giulio Sestini iel unì njinià ite na berstot mé per i modiei per pudëi ti sté do miec ai trend dl marcià.
Per ti vester ala dumanda for majera de scultures ANRI iel l ann 1965 unì ngrandì la spersa de produzion nchin a 4.500 m². Te chëi tëmps iel unì nce metù su i destudafuech dla fabrich cun doi grupes. Ntlëuta fovel pra l ANRI nchin a 230 culaburadësses y culaburadëures. La mutans fova dantaldut moleres nseniedes ju dal moster Luis Mahlknecht. 120 ëiles pudova mo, do avëi metù su familia, fé a cësa, sota l cuntrol di mostri, l mestier che les ova mparà. I articuli y i materiai che les ova de bujën univa purtei te si ncësa y n univa nce inò a i tò. De scultures n fovel d’uni sort. L majer suzes à abù de plu modiei de criples, i juesc dl scioh, la figures de mutons y i pec religëusc. Articuli de cunsum fac de lën di Tropics, pitla mubilia y pec da urnamënt univa metui sun l marcià sota l inuem “ANRI Form”. N marcià defin nuef se à giaurì cun i carillon cun mujiga de films cunesciui sciche per ejëmpl “Dr. Zhivago” cun la melodia “Lara”. L ann 1970 à l arch. Ernst Riffeser sëurantëut la direzion dla firma de familia. Zeche de nia aspità y de defin nuef fova per chël ciamp, cumpré i dërc de reproduzion de artisã cunesciui a livel nternaziunel. ANRI ova i mesuns tecnics per fé na copia avisa sciche l uriginel. L ann 1972, n ucajion di 100 ani dla firma, ti iel unì prejentà a duc i apasciunei de chësc ciamp na culezion de marueia. La maniera de lauré sun la scultures y de depënjer fajova cuntënc nce i artisã che fova sota cuntrat.
Da auzé ora iel la scultures naturalistiches de Gunter Granget, i ciavei y i cians aldò de Helmut Diller. “Die Frieden liebenden Kinder” de Juan Ferrandiz, la figures nostalgiches de Sarah Kay, la cripl uriginela de Josef Bachlechner y nia n ultima la cripl laureda ora cun l Vatican “Terra Santa”. La criples ova nce dedò mo suzes ajache uni ann univel njuntà figures nueves aldò de Ulrich Bernardi, prof. Karl Kuolt y Walter Bacher per n numiné mé n valguni. Puech dan l 1980 iel unì su nce per ANRI l marcià di culezionisã. L “ANRI Club” messova se cruzië de 12.000 culezionisã che abinova adum dantaldut la figures de Ferrandiz y Sarah Kay. Brosciures aposta, films, prejënzes tla televijion y berstotes fates su aposta ora per ziteies de dut l mont ti pitova ai tlienc nfurmazions sun Gherdëina cun si tradizions y la storia dl ANRI. L svilup di ani do l 1990 ie senià dala globalisazion y dala gran massa de articuli a bonmarcià che vën dal urient dalonc. Nce la produzion che ie ntant bele de massa te n grum de berstotes de Gherdëina y ora dla valeda, à purtà pro che l marciadé cun la scultures devënte for plu rie. ANRI à messù tenì cont de chësc y à smendrì la produzion. L ann 2000 à l mut Thomas sëurantëut tla 4a generazion la direzion de ANRI. Ma ntant da 300 persones che laurova per ANRI an messù jì zeruch a 20-30 persones y na gran pert dla spersa dla fabrich ie unida destineda dl 2010 a d’autra scumenciadives.

La storia dla firma SEVI
La firma SEVI fova, deberieda cun ANRI, ala fin dl 19ejim secul y fin ti ani 1970, l datëur de lëur plu mpurtant dl Chemun de Sëlva y nce un di produtëures plu mpurtanc de chiena sëura duta l’Europa. La firma fova unida metuda su da Josef Anton Senoner - bera Åepl da Vastlé (besavon de Adolf), (nasciù dl 1805 sa Inaz a S. Cristina y mort dl 1880). Do che l  fova jit ti prim tëmps cun la crama tres duta l’Europa y ova nsci nce davanià mpue de zeche, ovel cumprà la pitla cësa Vastlé sun Plan da Tieja scumencian dl 1831 a marciadé de chiena sciche ferlëigher. Leprò ovel mo tla medema cësa  na butëiga dala bisaneles. Josef Anton ova tosc arjont n cër bënsté. Ntlëuta viagiova si fra Georg sun si ncëria a vënder articuli de Gherdëina tla Lombardia, tl Veneto (ntlëuta mo sota l’Austria) y nchin a Viena. Bele l ann 1831 ie la firma unida registreda tla Majon dl cumerz a Bulsan. Si mut plu jëunn Vinzenz (1846-1908) ova sëurantëut dl 1876 la firma paian ora si nuef fredesc. L ann 1885  ovel derturà su la cësa y l tublà bëndebò ala ngranda per chëi tëmps. Ël ie stat bon de slargë ora dassënn si atività da ferlëigher y l ova ntëur l 1900 n bel catalogh ilustrà cun duta la chiena che univa fata te Gherdëina. L ann 1893 ova la firma de Senoner Vinzenz (SEVI) de Sëlva giapà la bedaia de bront pra la Mostra dl Tirol (Tiroler Landesausstellung) a Dispruch. La prima viera mundiela ova fermà l’atività dla firma SEVI y permò l mut Adolf - senior (1888-1945), che ova arpà la firma dl 1908 y ova pona messù jì tla viera per cin ani dal 1914 al 1918, fova inò stat bon de tré su l’atività do la viera. Sce dan la viera univel vendù roba zipleda pona univel damandà do la viera roba a bonmarcià plucheauter turneda. Puech dan l 1940 fova l svilup inò unì tenì su dai avenimënc dl tëmp dl fascism y dla segonda viera mundiela. Adolf Senoner fova unì malterjà y mazà ai 17 de mei dl 1945 dai partisans. Si mut Adolf Senoner - junior, (nasciù dl 1914) ova do vester stat tla viera, l ann 1945 inò scumencià cun l’atività. L ie da auzé ora che nchin a chël mumënt ne n’ova la firma degun lauranc dependënc, ma l fova n ferlëigher che vendova mé i articuli de artejans che i metova adum a cësa. Permò Adolf ova scumencià l ann 1947 cun la produzion de chiena te fabrich y ova tëut su per l prim iede nce lauranc. Tres mascins che n ova pensà aldò di bujëns (prototips) y che ie unides brevetedes, se à la firma ti ani do svilupà inant cun suzes. La fabrich per la produzion (danter l ruf de Ncisles y l vedl stradon de Gherdëina) ne lasciova nia pro de ngrandì la strutura a tant che l fossa stat de bujën per i 80 culaburadëures tëuc su y per tò ju l lëur de belau 200 lauranc che laurova a cësa. La firma SEVI ova arjont si majer suzes danter i ani 1965 y 1970 canche la ova 140 culaburadëures tëuc su y plu de 200 lauranc assegurei che laurova a cësa. Perchël ova la firma SEVI l ann 1967 giaurì na segonda fabrich per la produzion a Pontives. Nsci fova la produzion tla fabrich de Sëlva fineda via y tosc do fova l frabicat da Vastlé unì vendù. Sën iel iló la cësa Vastlé cun cuatieres privac. I marcëi de majera mpurtanza fova i USA (70%), la Talia y la Germania. La majera cuncurënza univa ti ani do l 1980 dai stac dl est y la ie ruveda tan inant che n ne fova nia plu boni de purté inant la produzion te Gherdëina, per gauja dla spëisa massa auta per la paghes dl personal, ma nce per gauja di lauranc che univa plan plan a mancë. Ti ani 1990 ie la produzion unida purteda tl Sri Lanka y l ann 1998 ie la firma SEVI unida venduda ala firma nternaziunela TRUDI che mët mo for sun l marcià articuli da fé damat y d’autra pitla roba de lën sota la marca SEVI nce sce la vën fata tla Cina.

D’autri ferlëigri de Sëlva
Alois Riffeser da Maciaconi (o Levisc da Maciaconi; 1844-1922) fova bën un di prim ferlëigri de Gherdëina y l scumenciamënt de si atività semea sibe l ann 1867 o l 1872. Tres l marciadé de chiena se n stajovel puec ani do drët bën y ël ova nce fat su dl 1877 la gran cësa da Maciaconi ulache al didancuei ie la ustaria. Tlo ovel nce giaurì na butëiga. Ël fova l pere de Anton Riffeser, l fundadëur dla firma ANRI.

Ferdinand Riffeser de Pigon:
Nce la firma da ferlëigher de Pigon ie una dla plu vedles y ie bele unida metuda su da Vinzenz Riffeser, pere de Ferdinand. La data ne n’ie nia cunesciuda, ma Zenz de Pigon marciadova de chiena dessegur dan la prima viera.
N grum de families de Sëlva che ziplova se lecorda mo coche n jiva ti ani 1959–60 la sada a vënder ja Pigon y coche do avëi dat ju la chiena y fat i conc jiven via tla pitla butëiga dala bisaneles (giaurida dl 1927) a scudì. Sambën che anda Carlina pitova a duc nce zeche da cumpré y nsci suzedovel suvënz che n se n jiva cun na sportula plëina de bisaneles y mé plu puec scioldi. La firma da Pigon à marciadà de chiena nfin ala fin dl 20ejim secul y à pona aldò dla dumanda dla marcià scumencià a vënder d’autri articuli de mpurtazion.

Luis Perathoner dl Nucia: Tla cësa de Solech o dl Nucia ova Batista Perathoner bele scumencià a marciadé de chiena ntëur l 1900. Do la prima viera ova si fi Luis Perathoner senior (1891-1965) sëurantëut l lëur y pona si fi Luis (1932-1989) che adum cun la sor Maria y la fëna Hildegard à menà inant la firma mudan do l 2000 mpue la marcanzia aldò dla dumanda dl marcià.

Do la prima viera à nce scumencià a marciadé de chiena Giuani Senoner da Valantin (ntëur l 1925) y August Mussner da Ciajea (dl 1936); si butëiga vën sën meneda dal fi Walter.

Do la segonda viera à sambën mo deplù scumencià a marciadé de chiena.