DESTUDAFUECH DE SËLVA
L ann 1893, ai 12 de merz, sciche da protocol, se al abinà cin uemes y plu avisa: Vinzenz Riffeser de Pigon, Franz Mussner dl Ploc, Franz Perathoner de Col, Josef Riffeser de Pigon y Bernhard Perathoner da Lech, deberieda cun doi uemes de chemun: Josef Anton Riffeser da Tieja - ambolt y Josef Anton Perathoner da Frëina - assessëur de chemun, per mëter adum na grupa de destudafuech te Sëlva. Bele l prim ann, dl 1893, fovi de 31 uemes. L prim cumandant fova bera Vinzenz Riffeser.

L prim magasin à giapà lerch te na pitla cësa pra Crist da Nives (zareda ju l 1927 per fé plu lerch al hotel Oswald) y iló à i destudafuech nce pudù mëter ite la prima pumpa che univa manejeda da ot uemes. L 1927 ie pona l magasin unì spustà sun Rustlea te na baraca fata su dal patron dl Oswald. NtIëuta ne fovel deguna sirena per dé alarm n cajo de meldefuech, gran eghes, smueies o d’autra desgrazies, ma l univa sunà la ciampana a martel y l corn. L prim a suné l corn fova Stefan Tomasini dl Rojun.

L ann 1907, iel unì cumprà na scela sun rodes trata da doi ciavei y l ann do na segonda pumpa a man. L ann 1929 iel nce unì fat l segondo magasin te Plan da Mauriz.

La prima cumpania de destudafuech fova partida su nsci: cin uemes tl diretif, set uemes fajova pert dla “Steigermannschaft” (che fossa chëla grupa che resieia l plu de duc davia che, te n cajo de meldefuech, se arpizela su per la scela y ie la sëula che ruva diretamënter n cuntat cun l pericul), ot uemes per la grupa dai slauhs y undesc uemes che messova mëter a jì la pumpa. L ann 1900 iel pona mo ruvà leprò na grupa dla “Sanitätsabteilung” (sciche de dì la sezion di nfermieres) furmeda da trëi uemes.

Ntan la prima gran viera cialovela ora feter stleta cun i uemes di destudafuech, davia che trueps ova messù jì tla front.

L ann 1924 fovel ruvà te Sëlva n funziuner di destudafuech de Bulsan. Per chësta ucajion se ova n valgun uemes di destudafuech metù adum y ti ova sunà su zeche cun strumënc de banda ntan che i acumpaniova l funziuner dala stazion dla ferata nchin te magasin. Da tlo fovel pona muet la idea de mëter su na mujiga te Sëlva. Nsci aldò di protocoi dla Grupa di destudafuech. Ti ani dl fascism dal 1926 inant semea che i destudafuech ova mpo vel’problem politich deplù.

Nsci stal scrit te n protocol de chemun dl 1926 che l vën inò metù su la grupa di destudafuech (Ricostituzione del Corpo Vigili del Fuoco) cun la nota che l prefet lascia pro per Sëlva 33 persones a chësc servisc. Sambën fovel dut persones crisses ora do i criters determinei dal fascism y chësta lista fova pona unida mandeda a Trënt per l cuntrol. Tla lista de chemun cun i inuemes iel scrit che Giuseppe Antonio (Tone) Demetz ie cumandant y Tobia Demetz de Piere ie vize. Te n protocol de chemun dl 1936 vëniel ndicà Bernardo Perathoner sciche cumandant y che l chemun paia la ëures adurvedes per fé la proves. Tl medem ann muessa l chemun paië n cuntribut al “Corpo Provinciale dei Vigili del Fuoco”. Chësc mé a desmustrazion che ntlëuta ne fova i Destudafuech nia plu na lia, ma na urganisazion dl guviern.
Dl 1937 pona vëniel vendù dal chemun si pert dla “autoinaffiatrice” (la prima pumpa a motor sun auto cumpreda l 1931 adum cun Urtijëi). Dl 1939 compra l chemun 4 mascres antigas per i destudafuech.

I ani ntan la segonda viera fova stac da stramp de bur tëmps, te chëi che mé per merit de de plu jëuni dl luech che fova zapei ite a judé ora i destudafuech, fovel stat mesun tenì mesanmënter mpe la grupa, tan che mo dl 1949 susteniva l chemun cun n cuntribut ubligà de passa 117.000 lire al “15. Corpo Vigili del Fuoco di Bolzano” y ova perchël te chël ann dit de no a cumpré na pumpa per i destudafuech.

Do i ani dla viera se oven purvà dassënn a tré inò su la Grupa di destudafuech se urganisan miec dantaldut n cont de massaria y njins.

L ann 1958 iel unì njinià ite la prima sirena d’alarm a lectrisc y l ann do la prima pumpa a motor. L ann 1960 iesen pona trapinei cun l magasin te cësa de chemun (chëla che ie unida trata ju dan da puec ani) dlongia la dlieja. Ti ultimi ani à Sëlva fat de gran mudazions pervia dl svilup turistich y dl frabicamënt y n à sapù da ti jì do ai tëmps y à njinià ite massaria adateda ai destudafuech che ti fova al mudamënt dl luech.

Ntëur l 1960 deventova l magasin bel plan massa pitl y strënt aldò di bujëns che chersciova for plu y plu. L chemun se ova pona cruzià che l ti vënie sëurandat l ann 1970 n magasin nuef tla Cësa de Cultura (al didancuei Galaria Bera Albino) che à ugà nchin l ann 1982. Daldò iesen trapinei tl magasin de åën, che ie unì ngrandì dl 2003 y ie atualmënter na beliscima strutura adateda ai bujëns n cont de lerch per i njins, na zentrela de cumando per coordiné i ntervënc y nce na gran sala che vën adurveda per la furmazion teorica di uemes che ie al didancuei ntëur 60.

Da ntlëuta nchin al didancuei se à truep mudà, ma n possa mpo dì che l prinzip di destudafuech ie for mo restà l medem sciche l ann 1893: chël de ti judé ala jënt tl cajo de bujën.

La majera desgrazies dal 1893 al 2009

Situazion atuela di auti y majeri njins

TLF Tankwagen Mercedes Unimog, auto da mené ega, cumprà l ann 1989
DL Drehleiter Iveco Magirus, scela de 28,85 metri, cumpreda l ann 2009 
SRFA Schweres Rüstfahrzeug MAN, auto da mené massaria, cumprà l ann 2002
MTF Mannschaftswagen Land Rover, auto da mené jënt cumprà l ann 1999
MTF Mannschaftswagen Land Rover, auto da mené jënt, cumprà l ann 2005
MTF Mannschaftswagen Jeep, auto da mené jënt, cumprà l ann 1985
MTF Mannschaftswagen Discovery, auto da mené jënt, cumprà l ann 2008
MTF Mannschaftswagen Chevrolet, auto da mené jënt, cumprà l ann 1997

Carët da tré do cun pumpa
Carët da tré do cun pumpa y slauhs
Carët da tré do cun na gran lum 
Carët da tré do cun slauhs
Aparat per fé termografies (Wärmebildkamera)

Doi auti che ie sun la fotografia (vedla scela y vedl jeep) ne vën nia plu adurvei.

Cumandanc
Vinzenz Riffeser de Pigon dal 1893 al 1901
Franz Perathoner de Col dal 1901 al 1910
Tone Demetz de Plan dal 1910 al 1929 y dal 1933 al 1937
Giuani Pitscheider de Palonia dal 1929 al 1933
Vinzenz Dellago de Amadio dal 1937 al 1946
Ferdinand Nocker da Cësanueva y Bernhard Perathoner da Lech
te na lëtra dl chemun dl 1940 ndicà sciche cumandant
Giuani Senoner dl Ploc (Bondì) dal 1946 al 1961
Luis Senoner da Costa (Fulminino) dal 1961 al 1963
Matthias Mahlknecht da Ciajea dal 1963 al 1966 (nce 10 ani ispetëur de Gherdëina)
Bruno Demetz da Frata dal 1966 al 1979
Dr. Florian Mussner da Costa dal 1979 al 1994 (1988-94 ispetëur de Gherdëina y vize-cumandant dl “Landesfeuerwehrverband” dal 1995 al 2003)
Josef Perathoner de Col (Sunela) dal 1994 al 2014
Toni Mussner de Valin dal 2014

JUDACRËP GHERDËINA
Lia metuda su ufizialmënter dl 1954 cun a cë Flavio Pancheri de Urtijëi, nce sce bele giut dant fovel na grupa nia ufiziela de mëinacrëp che se cruziova de judé chëi che fova n pericul o fova tumei ju da vel’crëp. Duc i cumëmbri messova vester scric ite o al CAI o al AVS, ma i cumëmbri de Gherdëina fova per ne n’avëi nia stritoc, scric ite a duta doves la grupes alpines. La grupa di Judacrëp de Gherdëina fova bën stata la prima a scumencé cun i ntervënc cun l joler (dl militer y permò plu tert cun un dedicà a chësc servisc). L prim a unì salvà cun l joler (dl militer) fova stat dl 1970 un che se ova fat mel sun Saslonch y dl 1985 fovel unì fat l prim ntervënt cun n joler privat. Daldò iel stat n grum de ani de descuscions sun chëi che tucova da paië chësc servisc y coche pudëssa cialé ora l finanziamënt. L ann 1990 iel ora de chësta grupa di Judacrëp adum cun d’autra grupes dla Dolomites nasciù l Aiut Alpin Dolomites. Al didancuei ne n’ie chësc servisc de judé ti crëps nia plu da pensé demez te nosta valeda y te duta la Dolomites. L Aiut Alpin Dolomites ie recunesciù da nosta provinzia che finanzieia nce i ntervënc tl raion de Sudtirol. Presidënt di Judacrëp ie al didancuei Adam Holzknecht de Urtijëi y dl Aiut Alpin Dolomites Gino Comelli. Diretëur di ntervënc ie Raffael Kostner de Urtijëi.

La Crëusc Blancia y la Crëusc Cuecena
La sezions de Gherdëina dla lies de prim aiut a livel provinziel (Crëusc Cuecena y Crëusc Blancia) ie urganisedes dal scumenciamënt incà a livel de valeda. La Crëusc Cuecena ie te Gherdëina dal 1966 y la Crëusc Blancia dal 1980. Duta doves lëura per la gran pert cun culaburadëures ulenteres.


LIES SOZIELES DE GHERDËINA

ECA (Ente Comunale di assistenza)

L’assistënza ai pueresc vën pratigheda da seculi nce te nosta valeda. I mesuns per ruvé a na assistënza rëidla y nia cun massa burocrazia ie unii mudei y se à svilupà tl tëmp te de plu viers. Sce bele l grof Leopold von Wolkenstein ti ova dunà dl 1841 ai Chemuns de Sëlva y S. Cristina l Ciastel - Fischburg per dé d’albierch ai pueresc, pona iel na desmustrazion de tan che chësc problem fova sentì nce da chëi che da vedlamënter ova da cumandé.

L ie propi te chëi ani che plu paures y patrons messova per giapé vel’dërt o vel’puscion garantì de paië ala “urganisazion de aiut ai pueresc” n cër ”obulus” al ann. Te vel’cajo ala dlieja, te vel’auter al chemun per l dé inant ai pueresc. Chësta ublianzes ie unides scrites ti protocoi dla pluania (ntlëuta S. Cristina) y datrai nce tl liber fondier.

La carità per i pueresc ie unida urganiseda a livel cumenel nfin dl ann 1925 sota l inuem de “Armenfond der Gemeinde” y ie unida aministreda dal presidënt Bernhard Perathoner da Lech, dal 1926 al 1936 coche “Congregazione di Carità” y da dedò dal ann 1937 nchin al ann 1992 sota l inuem de “Ente comunale di assistenza - ECA” che fova cuntrolà dal chemun.
Dl 1992 ie l ECA unì tëut ju cun na lege statela y dut si avëi ie passà al’aministrazion cumenela. L ECA ova da mené la Cësa S. Elisabeta (dant Fussel dessot, cumprà dal chemun dl ann 1883 da Franzl Perathoner da Fussel che ova messù vënder pervia de de plu desgrazies te familia) y ova ora de chël mo de plu puscions che ti fova unides dates per testamënt bele dan l ann 1890: nsci n pra da mont sun Col de Toi, un sun la Mont de Frea (pra di Nueves) y plu tert na parzela de grunt tl raion “Sëura Lech” (dunà per testamënt dl ann 1973 dai mëunesc Anselmo y Janmatie Ploner da Paul).

Presidënc dl ECA iel stat:

Bernhard Perathoner da Lech dan l ann 1926 (ntlëuta “Armenfond“ y pona “Congregazione di Carità”)

- tl tëmp dl fascism univa la “carità” meneda diretamënter dal podestà (che se cunsiova aldò di caji te vel’pitla cumiscion)

Anton Vinatzer de Scimon da do la segonda viera nchin dl 1952
Andrea Senoner de Burdengëia dl 1953
Josef Anton Senoner da Cësanueva dal 1954 al 1959
Ferdinand Riffeser de Pigon dal 1957 al 1962
Anton Mussner da Cëdepuent (Pension Nives) dal 1963 al 1966
Franz Senoner de Santuel dal 1967 al 1968
Vinzenz Demez da La Bula dal 1967 al 1986 
Janmatie Lardschneider dl Tina dal 1987 al 1991

Da dedò ie la cumpetënza passeda ufizialmënter al assessorat soziel dl chemun. Purempò iel restà vel’urganisazion privata dantaldut per l bujën de judé zënza gran burocrazia. Nsci ie la Caritas che se cruzia de judé y sce l ie l cajo de purté dant al chemun vel’majer problem tl ciamp soziel.


Caritas
La Caritas ie unida metuda su te Sëlva dl ann 1949 sun scumenciadiva dla pluania cun l inuem de “Dame della carità” y se à da ntlëuta inant cruzià de sustenì la persones sëules y chëles che à de bujën de aiut sibe materiel che nce moral. La prima presidënta fova Carlina Ploner dla Villa Augusta, pona dal ann 1959 Erika Riffeser de Pigon, dal ann 1976 Janmatie Larschneider dl Tina, dal ann 1991 Carla Comploj dl Pizuela, dal ann 1996 per curt tëmp Lukas Comploi da Tublà, pona Elisabeth Demetz dl Hacoli, Marco Planker da Larjac y dal ann 2005 Anna Perathoner de Curijel.

KVW - Lia catolica di lauranc
Coche ti autri chemuns de Sudtirol iel nce te Sëlva na sezion dl KVW. Chësta lia ie unida metuda su do la viera (dl ann 1953 te Sudtirol y dl ann 1956 te Sëlva) per stravardé cun l patronat i dërc y i bujëns di lauranc, artejans, paures y nsci inant, per ti judé ala jënt a ruvé pra si pension y per se cruzië di bujëns soziei, de istruzion y de tëmp liede dla categuries plu dëibles. Te Sudtirol iel 266 grupes ti luesc cun za. 46.000 cumëmbri y nsci ie l KVW la majera lia che lëura tl ciamp soziel. Nfin ti ani 1980 se à l KVW cruzià plucheauter mé dl patronat fajan per la gran pert dla jënt de Sëlva la dumandes per la pension soziela che fova unida metuda a jì propi ala fin di ani 1960. La grupa de Sëlva à al didancuei ntëur a 350 cumëmbri.

Presidënc iel stat:
Rudolf Senoner da Fussel de Plan da Tieja
Anton Perathoner da Frëina
Dr. Ferdinand Mussner da Costa dal 1967
Genovefa Demetz Insam da La Sia dal 1979
Elisabeth Demetz da La Sëlva dal 1992
Dolores Senoner de Burdengëia dal 1995
Dr. Rudolf Mussner dl Aghel dal 2004


Grupa di Seniores
Elisabeth Demetz da La Sëlva, che fova presidënta dla Caritas, sentiva l bujën de mëter mpe na grupa per pité manifestazions de devertimënt y nce de arichimënt sozio-culturel y spirituel per la jënt de tëmp. Ai 30 de utober dl 2000 se ova ancuntà te calonia basite n valguna persones de nosc luech per mëter su chësta grupa. Danter l auter fovel l pluan sn. Piere Clara, che susteniva dassënn l’idea de Elisabeth, Dolores Senoner che fova a cë dl KVW, Genovefa Demetz Insam, Frieda Kasslatter Mussner, Hilda Elzenbaumer Perathoner, Marta Senoner Mussner, Michael Pezzei, Luis Fistill y Dario Cainelli. A chisc ti fovel unì damandà de fé pea y duc fova a una mustran ntujiasm per chësta scumenciadiva. Elisabeth Demetz ie stata la prima presidënta, Marta Senoner Mussner scrivana y Michael Pezzei cassier. I seniores de nosc luech à udù de bon uedl l unì a s’l dé de na tel grupa, scumencian a fé pea cun nteres pra uni manifestazion. Dl 2009 iel unì giaurì na “stua di seniores” te calonia basite che dà l’ucajion de se ancunté regularmënter. Sozialmënter iel de gran mpurtanza che nosc seniores ebe na luegia per ruvé adum, per ne se stlù nia ite te si cësa. Dal 2004 inant ie Othmar Perathoner da Linacia presidënt.

Lia Sanynton
La Lia Sanynton ie unida metuda su ai 12 de setëmber 2007 da Brunhilde Runggaldier Mussner da Ciaslat. I fins dla lia ie de fé cunëscer metodes alternatives, cumplementeres y de prevenzion per l resté sann y l se n sté bën, urganisan y purtan a cunescënza la tematiches.

L Pavël (VKE Gherdëina)
La sezion de Gherdëina de chësta lia che se cruzia de plazes dai juesc y dl tëmp liede de pitli mutons ie unida metuda su dl ann 2002, nce sce bele dal ann 1997 iel te Sëlva unì metù a jì n instà per i mutons. La prima presidënta ie stata Waltraud Delago da La Sëlva y dal 2005 incà iel Doris Mussner Delago da Dorives. Dantaldut d’instà à chësta lia na gran atività y mpurtanza per i sculeies dla scola elementera y mesana.

Lia “Sustëni ala vita” (Lebenshilfe)
L ann 2001 se à la gran pert di cumëmbri dla “Lebenshilfe Gherdëina” destacà da chësta y à metù su la lia “Sustëni ala vita” per vester plu ndependënc y pudëi judé zënza burocrazia n cajo de bujën. La lia nueva à pudù pië via propi pervia dl gran lëur fat dant pra la “Lebenshilfe” dala piunieres te chësc ciamp: Hilda Vinatzer, Ida Lardschneider y Luise Skasa. Presidënta ie dal scumenciamënt incà Ulrika Goller Kostner.